Urartu inanç sistemi ve ritüelleri

Doç. Dr. Bilcan Gökce*

Urartu Krallığı’nda dinî bir yapının oluşması Kral İşpuini devrinde gerçekleşir. Kral İşpuini, krallığın resmi ilahlar panteonunu oluşturur ve bunu da Van kentindeki Zimzim Dağı’nda konumlanan Meher Kapı kaya nişi içerisine yazdırır.

İlah Haldi (Belli 1999)

Nişin içinde iki kere tekrarlanan yazıtta, Urartu panteonunda kutsanan toplam 79 ilah ve tanrıçanın ismi ile bu ilah ve tanrıçalara kurban edilecek hayvan cinsleri ve sayıları verilmiştir. Birinci sırada yer alan Savaş Yaradanı Haldi, Urartuların baş yaradanıdır. Bunu Fırtına Yaradanı Teišeba ve Güneş İlahı Šiuni izler. Urartu dininde kutsanan ilahlar yalnızca Meher Kapı’dan bilinmez. Urartu hükümdarları izlemiş oldukları işgal siyaseti ile hem hudutlarını genişletir hem de askeri sefer düzenledikleri bölgelerin halklarını ülkelerine getirirler. Gerçekleştirilmiş olan bu tehcir ile birlikte yeni gelen halkların ilahları da Urartu panteonundaki yerini alır. Bunlar; I. Argişti periyoduna ilişkin bir yazıtta ismi geçen İlah Ivarşa; Gövelek yazıtında İlah Assur ve Ayanis Tapınak yazıtında İlah Eiduru olarak karşımıza çıkar.

URARTULARDA TAPINAKLAR VE AÇIK HAVA KUTSAL ALANLARI

Üst Anzaf Kalesi, Haldi Tapınağı
planı (Belli 1999).

Urartu topraklarında dini ritüellerin gerçekleştirildiği yerlerin başında tapınaklar gelir. Tapınak yapılarını Ayanis, Üst Anzaf, Çavuştepe, Toprakkale, Erzincan/Altıntepe, Aznavurtepe, Körzüt, Kayalıdere, Bastam ve Werachram üzere merkezlerden biliyoruz. Tapınak cellalarının iç duvarları vakit zaman fotoğraflar ile süslenmiştir. Çabucak hepsinin önünde açık bir avlu yer alır. Ritüellerin gerçekleştirildiği bir başka alan da açık hava kutsal alanlarıdır. Bunlar; stellerle temaslı olan Analıkız, Erzincan/Altıntepe, Bostankaya, kapılar ile bağlı olan Meher Kapı, Yeşilalıç ve mezarlarla kontaklı olan Madavank açık hava kutsal alanlarıdır.

MEZAR TİPİ VE GÖMÜ GELENEKLERİNE YANSIYAN SINIF FARKLILIĞI…

Analıkız Açık Hava Kutsal Alanı
(E. Konyar Arşivi)

Urartuların yaşadıkları coğrafyaya getirdikleri yeni anlayışlardan birisi de mezar mimarisinde izlenebilir. Esas mezar tipleri ortasında kaya mezarlar, yer altı oda mezarlar, taş sandık mezarlar, kolay toprak mezarlar yer alır. Ayrıyeten urneler ve küplere de gömüler yapıldığını biliyoruz. Urartu topraklarında yaşayan beşerler farklı inanış ve geleneklere sahip olduğu için bu durum mezar mimarilerinin plan ve işçiliğine de yansımıştır. Mezar tiplerinden, çok odalı ve büyük boyutlu kaya mezarlarının en çarpıcı örnekleri Van Kalesi’nde bulunur. Urartu’da yakarak ve yakmadan gerçekleştirilen iki cins gömü geleneği kelam hususudur. Birebir mezar ya da tıpkı nekropolde farklı gömü geleneklerine rastlanması farklı inanış ve geleneklerden kaynaklanır. Urartu Krallığı’nda var olan sınıf farklılığı, mezar tipleri ve gömü geleneklerine de yansır. Kral sülalesinden olan şahısların mezarları daha âlâ bir işçiliğe sahip olup, meyyit armağanları açısından da daha zengindir. Urartu topraklarında yaşayan halk ise farklı mezarlıklara gömülmüşlerdir. Gerçekten Van’da bulunan ve hafriyatı yapılmış Altıntepe Nekropolü ile Kalecik Nekropolü değerli birer halk mezarlığıdır.

Van Kalesi Doğu Mezarı (E. Konyar Arşivi)

Urartu kültüründe vefattan sonra hayat inancı faaldi. Hasebiyle dini ritüellerde bu inanca bağlı olarak şekillenmişti. Urartular, hasat vakti (bağbozumu), tahta çıkış merasimleri, sefere çıkma ve askeri zaferler sonrasında bir dizi dini ritüel yapardı. Bu ritüellerin ortak noktası, tanrı-tanrıçalara hayvan kurbanı ve ziyafet temalarıdır. Birtakım Urartu mühür baskılarında kral, gerisinde güneşliğini taşıyan hizmetkâr eşliğinde ilerlerken betimlenmiştir. Bu sahne, hükümdarın ve hizmetkârının dini merasimlerin yapılacağı alana ilerlediği formunda yorumlanır. Ayrıyeten Urartu’nun çağdaşı olan Asur yazıtlarında Urartu yöneticilerinin giydiği, kenarları “sibtusumurdû ?” ile tutturulan “9 ayin giysisinin” bahsi de geçer. Büyük olasılıkla merasim öncesi kral, hizmetkarlar ve din vazifelileri ritüel için hazırlanmış kıyafetlerini kuşanıp dini uygulamaların yapılacağı alana gidiyor.

URARTU DİNİ MERASİMLERİ: İLAHLARA ADAK EŞYA SUNUMU, HAYVAN KURBANI…

Müzik eşliğinde libasyon ritüeli (Anlağan 1998).

Urartu dini ritüellerinin kıymetli bir kesimini da yaradanlara hayvan kurbanı oluşturur. Tapınaklarda ve açık hava kutsal alanlarında kurban kanının aktığı kanalların varlığını biliyoruz. Ayrıyeten hayvan kurbanı için hazırlanmış sunaklarda mevcuttur.Su, şarap, hayvan kanı ya da süt ile yapılan sıvı libasyon ritüeli de epeyce kıymetlidir. Libasyon ritüeli, vakit zaman müzik eşliğinde de yapılıyordu. Sıvı libasyonunda kullanılan kaplar ortasında küpler, testiler ve metal kazanlar yer alırdı. Urartu görsel sanatında metal kemerler üzerinde betimlenmiş sıvı libasyonu sahnelerinde bu kap tiplerini görebiliriz. Dini merasimler de sıvı libasyonu kadar kuru libasyon da değerli bir yer meblağ. Ayanis Kalesi tapınak alanında bulunan ocak ve üç adet küp içerisindeki arpa ve buğdayın, kuru libasyon merasiminde kullanıldığı kabul edilir. Urartu dini hayatında gerçekleştirilen başka merasimler ortasında yaradanlara adak eşyası sunumu ve mezarlık alanlarında uygulanan meyyit yemeği ritüeli de bulunur.

Libasyon ritüelinde kullanılan eklentili kazan ve küp
(Piotrovskii 1967; Baştürk 2006).

Dini merasimlerde bayan din vazifelileri çoğunlukla kurbanlık hayvan getirme, tapınma ya da sıvı libasyonunda görülür. Erkek din vazifelileri ise açık hava tapınım alanlarında steller önünde hayat ağacı dölleme sahnesinde dua ederken yahut ritüelin yapıldığı alana hayat ağacını taşırken resmedilmiştir. Bunların yanı sıra dini ritüeller esnasında dua yahut ilahi okuyan, kurban kesen yahut sunan, ilaha silah sunusu yapan ve sunu silahlarının depolanması vazifesini yürüten din vazifelilerinin varlığından da haberdarız.

Urartu inanç sistemi ve ritüelleri, krallığın yıkılması ile birlikte daha sonraki süreçlerde bölgede yaşayan toplumlar tarafından ya silinmiş ya da kendi inançlarına uydurulmuştur. Gerçekten Urartuların rableri için dini merasimlerini gerçekleştirdiği Analı Kız açık hava kutsal alanında bulunan kanalın, günümüzde bölge halkı tarafından dilek taşı olarak kabul görmesi bunun hoş örneklerindendir.

*Iğdır Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü